Plan mı Strateji mi: Hangisi Gerçekten Yol Gösteriyor?

Her şeyin planlandığı ama hiçbir şeyin stratejik olmadığı şirketler, projeler veya organizasyonlar çağına hoş geldiniz. Bugün çoğu lider, Excel’de renkli kutucuklar doldurmayı, Tableau’dan aldıkları görselleştirilmiş veriler üzerinden kısa vadeli kararlar üretmeyi ya da KPI listelerini sıralamayı strateji sanıyor. Ama yanılıyorlar. Çünkü bütün bunlar yalnızca ölçüm ve planlama araçlarıdır; stratejiyi ikame edemez. Aynı yanılgıyı da yıllardır her sunumda, her toplantıda karşımıza dikilen SWOT tablolarında görmekten de bıktık. Hatta aslında gerçekten kıymetli olan ama çok yersiz kullanılan SWOT, artık neredeyse bir spor maçının devre arasında ya da bir dizinin en heyecanlı sahnesinde patlayan reklamlar gibi: sürekli çıkıyor, tekrar ediyor ve kendinden bıktırıyor. Yoksa sadece ben mi böyle düşünüyorum?

Benzer sahneleri başka alanlarda da görüyoruz; kimisi planı, kimisi tabloyu strateji diye pazarlıyor. Güçlü ve zayıf yönlerini listeleyip aslında yalnızca temel bir envanter çıkaran; lakin bunu “stratejik plan” diye lanse eden yöneticiler… Stratejiyi taklitçilikle karıştıran; rakip analizi tablolarına bakıp “rakip şunu yapıyor, biz de yapalım” mantığıyla dolduran pazarlama ekipleri… İş planlarını takvim kılığında dolaşıma sokan; Trello, Jira ya da MS Project üzerinde timeline çizip bunu “strateji” olarak sunan proje yöneticileri… Gelir–gider projeksiyonlarını uzun vadeli strateji diye aktarıp finansal tabloların ardına saklanan finans uzmanları…

Hepsi aynı yanılgının veya yanılsamanın farklı kılıflarıdır. Strateji kelimesini kolay doldurulabilir tablolara, renklendirilmiş sunumlara ve şık görsellere indirgemek. Oysa strateji; ne PowerPoint slaytıdır, ne Trello panosundaki timeline, ne de bütçe dosyasıdır. Strateji, oyunun kurallarını değiştirecek tercihlerin pusulasıdır.

Strateji, sadece yapılacak işleri sıralamak değildir; varoluş nedeninizi, hangi sahada rekabet edeceğinizi ve sizi eşsiz kılan gizli avantajı tanımlamaktır. “Neden buradayız, nerede oynuyoruz, nasıl kazanıyoruz?” sorularına verilen cevap, işte stratejinin ta kendisidir.

Strateji: Neden, Nerede, Nasıl?

David Hodder’ın önerdiği 5M Framework bu ayrımı berraklaştırır. Strateji, bu beş soruya verilen dürüst ve net cevaplardan inşa edilir:

• Market (Pazar): Hangi pazarda var olacaksınız? Hangi müşteri segmentini hedefliyorsunuz? Pazarın doygunluğu, büyüme potansiyeli ve rekabet yoğunluğu sizin için ne ifade ediyor?
• Means (Araçlar / Yetkinlikler): Elinizde hangi özgün kaynaklar, bilgi birikimi ve beceriler var? Rakiplerinizin kolayca kopyalayamayacağı avantajlarınız neler? Ekibinizin gerçekten yapabileceğiyle Excel’de yazdığınız varsayımlar örtüşüyor mu?
• Money (Finansman): Büyümeyi nasıl finanse edeceksiniz? Kaynaklarınızı hangi önceliklere ayıracaksınız? Kriz döneminde likiditeyi nasıl koruyacaksınız? Sermayeyi stratejik hedeflerle hizalıyor musunuz, yoksa günü kurtarmaya mı çalışıyorsunuz?
• Meaning (Anlam / Amaç): Şirketinizin ya da girişiminizin varoluş sebebi ne? Çalışanlarınız neden sabah işe geliyor? Sadece kâr mı peşindesiniz, yoksa bir dönüşüm hikâyesi mi yazmak istiyorsunuz? Bu soruya verilecek yanıt, sizi çalışan gözünde de müşteri gözünde de bambaşka bir yere koyar.
• Magic (Sihir / Gizli Güç): Rakiplerinizde olmayan, sizi farklılaştıran o görünmez unsur nedir? Bir Apple’ın tasarım DNA’sı, bir Tesla’nın vizyon hikâyesi ya da bir Divizyon’un disiplinlerarası üretim gücü… Sizdeki “sihir” nedir ve onu nasıl sürekli besleyeceksiniz?

Her “M” aslında yöneticilerin kolayca kaçtığı zor sorular barındırır. Çünkü bunlar Excel’deki kutucuklarla cevaplanamaz; kurumun derinlerine inmeyi, acı gerçeklerle yüzleşmeyi gerektirir. Strateji de tam burada doğar: Zor soruları ertelememek, aksine masanın tam ortasına koymak cesaretiyle.

O yüzden yeri gelmişken; başka yazılarda da bol bol ele alacağımız kültür ile ilgili de Peter Drucker’ın meşhur sözünü burada yankılatalım:

“Kültür, stratejiyi kahvaltıda yer.” - Peter Drucker

Bu söz çoğu zaman yanlış yorumlanır. Aslında Drucker şunu demek ister: Stratejiniz ne kadar parlak olursa olsun, kurum kültürünüz buna direniyorsa sonuç alamazsınız. Yani strateji pusuladır, plan haritadır; fakat sizi gerçekten yürüten şey kültürdür.

Stratejiyi tanımlamak cesaret ister, planı yazmak ise kolaydır. Ama o stratejiyi kültüre işleyemezseniz, planlarınız yalnızca yapılacak işler listesinden ibaret kalır. Bugün birçok kurumun yaşadığı çıkmaz da tam olarak budur: Stratejiyi kâğıt üzerinde kuruyorlar, planları Excel’de detaylandırıyorlar, ama kültür bunları yaşatmıyor.

Plan: Kim, Ne Zaman, Nasıl?

Plan, stratejinin aksine büyük soruların cevabını aramaz; stratejinin işaret ettiği yolu adım adım yürünebilir hale getirir. Plan; “kim, ne zaman, nasıl yapacak?” sorularına odaklanır. Bir proje takvimi, iş bölümü tablosu, kilometre taşları listesi… Bunların hepsi plandır. Ve genellikle B'si C'si bile olur. Ancak unutulmamalıdır: Planın değeri, tek başına çizilmiş olmasında değil, stratejiyle ne kadar uyumlu olduğundadır. Stratejiyi olmayan plan, pusulasız denizcinin tuttuğu rota gibidir; sizi bir yere götürür ama nereye vardığınızın önemi yoktur. İyi bir planın işlevi aslında şudur: Stratejik hedefleri uygulanabilir adımlara dönüştürmek. Bunun için net sorular sormalısınız:

• Hangi görevden kim sorumlu olacak?
• Bu görev hangi tarihe kadar tamamlanacak?
• Hangi kaynaklar kullanılacak?
• Hangi başarı kriterleriyle ölçülecek?
• Kritik sapmalarda hangi “B planı” devreye girecek?
  

“Stratejisiz plan, sadece yapılacak işler listesidir.” - Henry Mintzberg

Planlar, doğru kurgulandığında ekipleri hizalar, işleri düzenler, öncelikleri netleştirir. Ama stratejiden koparıldığında yalnızca iş listesi yığınına dönüşür. Bugün birçok kurumda gördüğümüz tablo tam da budur: Strateji olmadığı için plan, çalışanlara boğucu bir görevler zinciri gibi görünür. İnsanlar “neden”ini bilmedikleri işlere koşuşturur, motivasyon hızla tükenir.

İş Dünyasının En Büyük Çıkmazı: Strateji Var mı, Yok mu?

Şirketlerin çoğu, “stratejimiz var” dediğinde aslında planlarını kastediyor. Yıllık takvimler, performans tabloları, bütçe listeleri… Hepsi strateji yerine konuyor. Oysa bunlar yalnızca araçtır; yönü göstermez, sadece yürünecek yolu düzenler.

Büyük yanılgı şudur: Planı iyi yapmak, stratejiye sahip olmak demek değildir. Bu karışıklığın sonuçları ise çok ağırdır:

• Uzun vadeli vizyon yerine, kısa vadeli görevler peşinde koşulur.
• Kurumun tüm enerjisi, “iş yetiştirme” baskısına sıkışır.
• Fırsatlar ve tehditler gözden kaçar, çünkü büyük resmi kimse görmez.
• Planlar değiştikçe “strateji de değişiyor” zannedilir, oysa değişen sadece takvimdir.

Strateji–plan ayrımını doğru yapmayan kurumlarda görülen tablo aslında birbirine çok benzer: Başlangıçta coşkulu bir ivme, ortada belirsizlik, sonunda ise motivasyon kaybı. Çalışanlar kendilerini sürekli yoğun ama verimsiz hisseder; yöneticiler ise “neden sonuç alamıyoruz?” sorusuyla baş başa kalır. Stratejiyle planı karıştıran kurumlarda büyük resmi gören kimse kalmaz. Herkes günü kurtarmanın peşine düşer. Yöneticiler sürekli “hedefler tutmadı” diye hayıflanır, çalışanlar ise “neden yaptığımızı bilmediğimiz işler” arasında motivasyonunu kaybeder. Bir süre sonra planların değişmesi, stratejinin de değiştiği zannedilir; oysa değişen sadece takvimdir, yön değil. Daha da kötüsü, bu yanılgı kurumun iç iklimini çürütür. Çünkü planı strateji sanan bir yapı, çalışanlarını sadece görevleri yerine getiren dişliler olarak görür. İnsanlar kendilerini yoğun ama verimsiz hisseder, yöneticiler ise her yıl aynı soruya geri döner: “Onca iş, onca plan yaptık, neden sonuç alamıyoruz ya da geç sonuç alıyoruz?”

İşte tam da bu nedenle, plan ve stratejiyi ayırmak hayati bir meseledir. Strateji olmadan plan yapmak, pusulasız denizcinin rastgele rota çizmesine benzer. Bir yere varırsınız belki ama vardığınız yerin hiçbir önemi kalmaz.

Sürekli Bir Açıklanamayan Yoğunluk Var, Değil mi?

Kendi deneyimlerimde defalarca şahit olduğum bir tablo var: Kurumlar, plan yapmaya inanılmaz vakit harcıyor ama strateji konuşmaya gelince sessizlik hâkim oluyor. Toplantı odalarında saatlerce kim, ne zaman, nasıl yapacak soruları tartışılıyor; ama “neden yapıyoruz, hangi avantajla kazanacağız?” sorusu genellikle masaya hiç gelmiyor.

Hatta bazen planın bolluğu, stratejinin yokluğunu gizler. Renkli tablolar, kocaman zaman çizelgeleri, herkesin üzerine titrediği iş listeleri… Dışarıdan bakıldığında sistemli bir yapı varmış gibi görünür. Ama içeriden baktığınızda, bu planların hiçbirinin ortak bir vizyonla bağlanmadığını fark edersiniz. İnsanlar sadece kendilerine verilen işleri tamamlamaya odaklanır, kurumun nereye gitmek istediği ise belirsiz kalır.

Bu durum yalnızca büyük şirketlerde değil, küçük girişimlerde de sık sık tekrarlanıyor. Yol haritaları kusursuz hazırlanıyor ama stratejik pozisyon hiç tanımlanmıyor. Sonuç hep aynı: “Çok iş yaptık ama hiçbir yere varamadık/varmak istediğimiz yerde değiliz.”

Stratejisi Olmayan Planlar Gerçekten Nereye Götürür?

Plan, sizi meşgul eder; strateji ise sizi anlamlı bir yere götürür. Bu ikisini ayırt edemeyen kurumların kaderi bellidir: Çok çalışmak, ama az ilerlemek.

Sun Tzu’nun şu sözü bu ayrımı çarpıcı biçimde hatırlatır:

“Taktiği olmayan strateji en uzun yoldan zafere götürür; stratejisi olmayan taktik ise yenilgiden başka bir şey değildir” - Sun Tzu

Planlarınız olabilir, taktikleriniz olabilir; ama stratejiniz yoksa, her şey sonuçsuz bir çabanın içinde kaybolur. Unutmayın: Strateji, “neden”dir; plan ise yalnızca “nasıl”dır. Neden olmadan yapılan her nasıl, sadece yorucu bir koşu bandıdır.

Siz kendi yolculuğunuzda gerçekten stratejiye mi sahipsiniz, yoksa sadece planlarla mı oyalanıyorsunuz? Beraber bunu sorgulamaktan ve üzerine sohbet etmekten keyif duyarım. Buralarda olacağım, görüşmek üzere!